Ստեղծագործական Հայաստան-2017. հայկական մտավոր կապիտալի հետքով /Ա մաս/

Tert.am-ը սկսում է տարեվերջյան «Ստեղծագործական Հայաստան» մեդիանախագիծը: Հիշեցնենք, որ նախորդ տարի մեր գրավոր հարցախույզին մասնակցեց թիրախային 15 ընտրախավի  շուրջ 300  ներկայացուցիչ՝  գրողներ, քաղաքական, թատերական և կինոգործիչներ, լրագրողներ, մեդիագործիչներ, ժամանակակից արվեստի հայտնի դեմքեր, գրականագետներ և փորձագետներ, նախարարներ, փաստաբաններ, տեղեկատվական  ու կրթական տեխնոլոգներ, երաժիշտներ և օպերայի աստղեր: Այս մեդիապլատֆորմը յուրօրինակ լյուստրացիա էր, որի շնորհիվ մեր ընթերցողներն առերեսվեցին տարվա ընթացքում ստեղծված իրական արժեքների հետ, ստացան հարյուրավոր հրաշալի գրքերի, ֆիլմերի, լրագրողական ստեղծագործությունների հղումներով կազմված վիրտուալ եզակի շտեմարան:

Կարելի էր, իհարկե, այս տարի էլ չհեռանալ նախագծի բովանդակությունից և նույնությամբ կրկնել հաջողված փորձը՝ ներկայացնելով տարվա «Համբուրգյան հաշիվը»՝  բավարարվելով բաց քվեարկությամբ, ազնիվ մրցակցությամբ  հաղթած ստեղծագործությունների հրապարակմամբ: 

Բայց այս տարի «Ստեղծագործական Հայաստան»  նախագիծը մի նոր քայլ է անում՝ փորձելով դառնալ այն  մեդիահարթակը, որը հավակնում է  հավաքագրել  համահայկական մտավոր կապիտալը: Մեր առաջադրած 7 հարցերի միջոցով մենք ցանկանում ենք ծավալել մասնագիտական զրույցների շարք՝ ստվերելով մեզանում արդեն քրոնիկ դարձած սիրողական բանավեճերն ու քննարկումները, որոնք, ուղղակի,  փոշիացնում և այլասերում են գլխավոր հարցերը: Իսկ մասնագիտական միտքը ամենաարժեքավոր ռեսուրսն է, որի հավաքագրումն ու գործադրումը կարող է, ուղղակի, հրաշքներ գործել: Եվ այսպես, մեր հարթակի առաջին մասնագիտական եռյակը՝ հայտնի փաստաբան Նորայր Նորիկյան, տնտեսագիտության դոկտոր Հրանտ Բագրատյան, «Այբ» դպրոցի տնօրեն Արամ Փախչանյան: 

1. Ինչպե՞ս եք գնահատում Ձեր մասնագիտական ոլորտում տարվող պետական քաղաքականությունը/արդյունավետությունը /գնահատել 10-ը բալանոց համակարգով/:

Հրանտ Բագրատյան- 3,5-4:

Նորայր Նորիկյան- Իմ մասնագիտության ոլորտում վարվող պետական քաղաքականությունը շատ ակտիվ ու բազմաբեղուն է՝ հաշվի առնելով, որ իրավաստեղծ ու իրավակիրառ գործունեությունը բացառիկ կարևորություն և նշանակություն ունի հասարակական հարաբերությունների կարգավորման առումով:

Բայց մեկ բան է իրավաստեղծ գործունեությունը, բոլորովին այլ բան՝ դրա կիրառումը:

Այո՛, մեր երկրում ստեղծվում են նաև լավ օրենքներ, բայց դրանք հաճախ կա՛մ չեն կիրառվում, կա՛մ վատ են կիրառվում, որի արդյունքում ճիշտ հակառակ ազդեցությունն է ունենում այդ օրենքների առկայությունը:

Երբ մարդը ոսկե գդալով ճաշ ուտելիս այն թափում է սպիտակ վերնաշապիկի վրա և ամբողջովին փչացնում ու կեղտոտում այն, այլևս որևէ մեկի համար գրոշի արժեք չունի, որ նրա ձեռքին ոսկե գդալ էր:

Հետևաբար, մեր ոլորտում վարվող քաղաքականությունը երկու երես ունի՝ մեկը քիչ թե շատ մաքուր, մյուսը՝ փնթի ու ոչ խնամված: Ուստի այս պայմաններում, եթե բալային համակարգով գնահատենք տարվող պետական քաղաքականությունն, ապա պետության իրավաստեղծ գործունեությունը կգնահատենք 7, իսկ իրավակիրառ գործունեությունը 4-ից ցածր, ավելի ճիշտ՝ 3-ից հանած:

Արամ Փախչանյան- 7,5:

2. Որո՞նք են Ձեր մասնագիտական դաշտի ամենակենսական  խնդիրները, որոնք խոչընդոտում են ստեղծարարությանը, և դրանց հրատապ լուծումը կարող է բեկումնային դառնալ  ոլորտի առաջխաղացման համար:

Հրանտ Բագրատյան- Արհեստավարժության և ազնվության պակասը։ Ցանկացած լուրջ միտք գռեհկացվում է և ասվում՝ ճիշտ եք, բայց Հայաստանի համար շուտ է։

Նորայր Նորիկյան- Հասարակության կարծրացած մտածողությունը: Հանե՛ք մարդկանց այդ ժանգի միջից, և պետությունը, հասարակությունը կսկսի նորովի շնչել, մենք կունենանք որակապես այլ պետություն ու հասարակություն:

Անկեղծ լինենք, հասարակությունը թերահավատ է ՄԱՐԴՈՒ ԻՐԱՎՈՒՆՔՆԵՐ հասկացության ու փիլիսոփայության նկատմամբ:

Շատերն իսկապես չեն ցանկանում պայքարել իրենց իրավունքների համար՝ մի մասը, որ ծանոթ չէ դրանց, մյուս մասը, որ չի հավատում, որ հնարավոր է պայքարելու արդյունքում հաջողության հասնել, մի մասն էլ, որ թքած ունի ամեն ինչի վրա:

Ահա այսպիսի մտածողությունն է, որ կասեցնում է մարդու իրավունքների պաշտպանության և դատական համակարգում հնարավոր բեկում մտցնելը: Սա՛ է պետք փոխել, որ փոխվի պետությունն ու քաղաքացին:

Արամ Փախչանյան- Ամենաբարդ խնդիրը կրթության ոլորտի ընկալումն է հանրության կողմից։ Չկա ձեւավորված եւ իրատեսական հանրային պահանջ, եւ քանի որ հանրության համար ոլորտի գործունեության նպատակներն անորոշ են, չկա համընդհանուր, համակարգված եւ նպատակաուղղված զարգացում, վերահսկողությունը ձեւական բնույթ է կրում, լուծումների հիմնական մասը ռազմավարական չեն։ Մենք, որպես ազգ, պիտի վերագիտակցենք կրթության ծայրահեղ կարեւորությունը, եւ ներկայիս խնդիրների լուծումներն ոչ թե պետական կառավարման դաշտում են գտնվում, այլ հանրային դաշտում։

3.Համաձա՞յն եք  այն մտքի հետ,  որ մասնագիտական ցանկացած համայնք  պատասխանատու է իր  դաշտում կատարվածի համար: Ձեր կարծիքով, մեզանում ինչո՞ւ  չեն ձևավորվում մասնագիտական պատասխանատու և գործուն ընտրախավեր/էլիտաներ/, և ինչո՞ւ են մասնագիտական խնդիրները հիմնականում փոշիանում և այլասերվում սիրողական քննարկումներում:

Հրանտ Բագրատյան- Մասնագետներ կան, բայց նրանք էլիտայում չեն։ Դրա համար նրանք հարթակ չունեն։ Գործող հարթակներում գերակշռում է էլիտան, որի մասնագիտական պատրաստվածությունը սիրողական է։

Նորայր Նորիկյան- Համաձա՛յն եմ: Ցանկացած ոք, ով որոշակի սոցիալական դիրք ունի, հարգում է իր մասնագիտությունը և տիրապետում այն, պարտավոր է իր վարքագծով չափորոշիչ սահմանել, որ ուղենիշային լինի բոլոր նրանց համար, ովքեր գտնվում են մասնագիտական նույն տիրույթում: Բայց ինչպես միշտ, այստեղ նույնպես հաճախ հաղթում է միջակությունը, որի պայմաններում իրատեսական չէ մասնագիտական էլիտայի ձևավորումը:

Իմ կարծիքով, մասնագիտական խնդիրները փոշիացվում են դրանց նկատմամբ ցուցաբերվող դիլետանտության հետևանքով, քանի որ, երբ ասելիք չկա, մասնագիտական կարծիք ու համոզմունք չկա, բանավեճ չկա, միշտ առաջ է գալիս խնդիրն անլրջացնելու, փչացնելու և վարկաբեկելու մղումը:

Բայց ես լավատես եմ, վստա՛հ եմ, որ ժամանակի ընթացքում կձևավորվի մասնագիտական ընտրախավ, որի գոյության պայմաններում դիլետանտներն ու միջակությունը դուրս կմղվի առաջին գծից, որից, վերջին հաշվով, շահած դուրս կգան բոլորը:

Արամ Փախչանյան- Համաձայն եմ՝ այն նույն վերապահումով, որին անդրադարձա նախորդ հարցին պատասխանելիս։ Եթե լինի հանրության պահանջը եւ կրթության ընթացքի հանրության ճիշտ տնօրինումը, մնացածը պիտի արդեն ձեւավորի մասնագիտական կրթական համայնքը։ Պիտի պայքարի իր նկատմամբ վստահություն ապահովելու համար, ինքնուրույն հսկի եւ ապահովի կրթության որակը և լինի զարգացման անընդհատ գործընթացի մեջ։

4.Ո՞րն է մասնագիտական ամենաարժեքավոր դառը դասը, որ քաղել եք մեծ տառապանքի գնով, և ի՞նչ ելքային լուծումներ կառաջարկեք  Ձեր ոլորտի մրցունակությունը բարձրացնելու և նորարար գաղափարները խթանելու ուղղությամբ:

Հրանտ Բագրատյան- Never give up. Ապակենտրոնացնել կառավարումը, գիտությունը, քաղաքականությունը։

Նորայր Նորիկյան- Ամեն մի անարդար դատական ակտ ինձ համար դառը դաս է, մանավանդ երբ այդ գործի ընթացքում բառիս բուն իմաստով տառապել ես ամիսներ, անգամ տարիներ շարունակ:

Ես տեսել եմ դողդողացող ձեռքերով վճիռ հրապարակող դատավոր ու ամաչել եմ, տեսել եմ բառիս բուն իմաստով մեռնող մարդուն քրեակատարողական հիմնարկ «ուղարկող» դատավոր ու ամաչել եմ…

Բայց բոլոր դեպքերում ցանկացած փակուղային վիճակից դուրս գալու շանս կա: Ինքս գնալով համոզվում եմ, որ փաստաբանությունն ապագայի մասնագիտություն է: Այժմ այս ոլորտում որոնումների և պրպտումների ժամանակաշրջան է:

Մարդիկ փորձում են կայանալ ու ինքնահաստատվել: Ես այն համոզմանն եմ, որ փաստաբանությունը դա իրավաբանի ամենաբարձր աստիճանն է, բարձրակետը, քանի որ առավել մեծ կարգավիճակ մեր ոլորտում, քան ստանձնել ու կրել մարդու իրավունքների պաշտպանի առաքելություն, դժվար եմ պատկերացնում, որ լինի և գտնվի դրանից ավելի բարձունքում, ուստի դրան համարժեք էլ պետք է ձևավորվի ու կայանա փաստաբանության ինստիտուտը:

Ուղղակի, փաստաբանությանը չի կարելի տեղավորել օղակի մեջ ու արհեստականորեն սահմանափակել նրա գործառույթների շրջանակը: Իրավունքի պաշտպանության փիլիսոփայությունն, որի կրողներն իրական փաստաբաններն են, չպետք է կախված լինի որևէ մեկի պատկերացումներից, անկախ նրանից, թե ով է այդ մարդը:

Իմ պատկերացմամբ ցանկացած նորարարական գաղափարի կենսագործման համար դրան համարժեք հարթակներ ու միջոցներ են անհրաժեշտ: Վստահ եմ, ժամանակի ընթացքում կստեղծվեն այդ հարթակներն, որտեղ փաստաբանությունը կկանգնի առաջին շարքերում:

Արամ Փախչանյան- Կարծում եմ, իմ դասը ես դեռ ստանում եմ եւ այն հարատեւ է լինելու՝ այդ դասն ամեն օր բերում է քաղցր եւ դառը պահեր։ Արդի կրթությունը շատ փոփոխական եւ արագ զարգացումներ ապրող ոլորտ է, որտեղ այլեւս հնարավոր չէ առաջնորդվել կարծրատիպերով։ Սխալներն անխուսափելի են, դրանք զարգացման բաղկացուցիչ մասն են։ Դպրոցները եւ համալսարանները պիտի ձեւավորեն միջավայր, ուր այլեւս չկան անսխալական՝ բրոնզե կեցվածք ունեցող հեղինակություններ, միջավայր, որը բաց է քննարկումների եւ տեսակետների համար, ուր կարեւորվում են ոչ միայն գիտելիքներն, այն նաեւ արժեքները, մարդկային հատկանիշները, միջմարդկային հարաբերությունները։ Կրթությունը պիտի վերածվի կյանքի ոճի, տարածվի մեր ամբողջ կյանքի վրա։

5. Արդյո՞ք պատրաստ եք մասնագիտական դաշտում Ձեզ թույլ տալ այնպիսի արարք, որը Ձեզ կզրկի ֆինանսական կայունությունից ու բարեկեցությունից,  բայց մեծագույն օգուտ կտա Հայաստանին:

Հրանտ Բագրատյան- Միանշանակ պատրաստ եմ։ Ես հարուստ չեմ, բայց աղքատ էլ չեմ։ Երբեք անձնական բիզնես չեմ ունեցել։ Եկամուտներիս հիմնական մասն աշխատավարձիցս է, որը  բարձր է լինում/երբեմն՝ շատ բարձր/: Ուրեմն՝  հարաբերականորեն անկախ եմ։ Ինչպիսին կլինեի,  եթե բիզնեսմեն լինեի։ Չգիտեմ։ Եկեք գլուխ չգովեմ։

Նորայր Նորիկյան- Իսկապես բարդ հարց է, բայց ես կցանկանամ լրիվ անկեղծ լինել: Մեզանից յուրաքանչյուրն, ով այսօր ապրում և ստեղծագործում է այսպիսի պայմաններում, ամեն օր յուրովի ինչ-որ բան իրենից ու իր ընտանիքից զոհում է հանուն Հայաստանի:

Այդուհանդերձ, ես ճիշտ հակառակ պատկերացումն ունեմ այս հարցի վերաբերյալ: Հանուն Հայաստանի ո՛չ թե պետք է զրկվել ֆինանսական կայունությունից ու բարեկեցությունից ու ՛՛սովից՛՛ մեռնել, այլ ճիշտ հակառակը՝ հանուն Հայաստանի պետք է ամեն ինչ անել՝ բարեկեցիկ ու արժանապատվորեն ապրելու համար: Վերջին հաշվով, Հայաստանը նախևառաջ Հայաստանի քաղաքացին է, նրա հասարակությունը: Եթե այդ քաղաքացին «սոված» է, նա ի՞նչ օգուտ կարող է տալ Հայաստանին, կամ Հայաստանի ո՞ր օգուտի մասին կարող է խոսք գնալ: Այդ «սոված» քաղաքացին թողնում ու գնում է Հայաստանից, և նա որևէ օգուտ չի կարող տալ Հայաստանին:

Արամ Փախչանյան- Չեմ պատկերացնում, ինչու պիտի ինձ մի բանից զրկեմ Հայաստանին օգուտ տալու համար, եթե միայն չխոսենք բարերարությունից եւ համայնքայնությունից, որոնք վաղուց արդեն իմ կյանքի բաղադրիչ մասն են։ Կարծում եմ, Հայաստանն այն ժամանակ ոտքի կկանգնի, երբ մենք բոլորս սովորենք հրաժարվել մեզ համար իրական արժեք չպարունակող բարիքներից հանուն հանրային շահի։ Թե որքանով այդ զրկանքը կլինի մասնագիտական, իմ կարծիքով, այնքան էլ կարեւոր չէ։ Մասնագիտությունից կառչած չեմ՝ կյանքումս փոխել եմ մի քանի մասնագիտություն եւ պատրաստ եմ զբաղվել մի այլ բանով ապագայում։

6. 2017թ.-ին մասնագիտական դաշտում ստեղծե՞լ եք որևէ արժեք, արե՞լ եք որևէ քայլ, որը Ձեզ հպարտություն է ներշնչել: Ձեզ դո՞ւր է գալիս այն մարդը, ինչպիսին Դուք էիք  2017թ.-ին:

Հրանտ Բագրատյան- Այո։ Ինտենսիվ աշխատում եմ նոր գրքիս վրա՝ այն կլինի ցիկլային զարգացման, կենտրոնացման ու ապակենտրոնացման, ու դրանց մեգատնտեսական դրսևորման մասին՝ համաշխարհային կարևորագույն տնտեսական քաղաքակրթություններում։ 1999-ին հրատարակված «Հասարակությունը և պետությունը» լուրջ ընդունելություն գտավ։ Հիմա, երբ նայում եմ Գ.Կլարկի, Ա.Դիտոնի, Բ.Միլանովիչի, Պ.Կրուգմանի, Դ.Աճեմօղլուի և Ջ.Ռոբինսոնի գրքերը, որոնք գրվել և տպագրվել են  «Հասարակությունը և պետությունը» աշխատությունից հետո, էլ ավելի եմ կարևորում պետական ինստիտուտների էվոլյուցիայի ցիկլային բնույթը։ Նոր գրքում այդ ամենը կքննարկվի մեգաէկոնոմիկական տարածքում։

Նորայր Նորիկյան- Ս.թ սեպտեմբեր ամսին ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիայի «Գիտակրթական միջազգային կենտրոնի» «ԿԱՃԱՌ» գիտական տարեգրքում հրապարակվեց իմ՝  «Ռազմական օմբուդսմենի ինստիտուտն՝ որպես զինված ուժերի մարտունակության գրավական /կամ ինչու՞ է անհրաժեշտ ռազմական օմբուդսմենի ինստիտուտի ստեղծումը/» վերնագրով գիտական հոդվածն, որում արծարծվում է ռազմական օմբուդսմենի ինստիտուտի ներդրման անհրաժեշտությունը՝ համարելով, որ այն հանդիսանում է զինված ուժերի մարտունակության կարևորագույն գրավականներից մեկը:

Գոնե իմ համոզմամբ, զինված ուժերում մարդու իրավունքների արմատավորումն ու դրա լիարժեք ապահովումն իր լրջագույն ազդեցությունը կունենա զինված ուժերի բարոյահոգեբանական, մարտունակության ու կարգապահության ամրապնդման վրա:

Այս առումով, կարծում եմ, որ ռազմական օմբուդսմենի ինստիտուտի ուղղակի ներդնումը կարող է անկյունաքարային նշանակություն ունենալ:

Ինչ վերաբերում է 2017թ. ինչպիսի մարդ լինելու և ինքս ինձ դուր գալու հարցին, գոնե իմ ներսում ինքս ինձ հետ մշտապես բանավեճի մեջ եմ, որ կարող էի ավելին անել: Բոլոր դեպքերում, ես 2017թ-ին ավելի լավն էի, քան 2016թ-ին, բայց իմ խնդիրը դա չէ, ես ուզում եմ ավելի լավը լինել 2018թ-ին:

Արամ Փախչանյան- Ես երբեք չեմ գնահատում ինձ որպես մարդ՝ միշտ անդրադառնում եմ իմ արածներին։ Նմանապես, փորձում եմ զերծ մնալ այլ մարդկանց դատելուց։ Ես հպարտանալու հիմք չունեմ՝ սովորական տարի էր, արեցի ինչ կարողացա, շատ բաներ չհասցրեցի, դրանք մնացին հաջորդ տարվան։

7.Եթե Ձեզ հնարավորություն տրվեր ուղերձ հղել աշխարհի հայերին՝ ի՞նչ կասեիք Ձեզ տրված մեկ րոպեի ընթացքում:

Հրանտ Բագրատյան- Բոլորին ուզում եմ ասել. խոսելու փոխարեն եկեք ու բնակվեք Արցախում, Հայաստանի ու Արցախի միջև ընկած մեր Հայրենիքում՝  Հայաստանում։ Արցախի հիմնախնդիրը միջազգային իրավունքի տեսակետից , բացի ինքնորոշման, ուժի չկիրառման սկզբունքներից, նաև ժողովուրդների վերամիավորման ու հայրենադարձության սկզբունքի կիրառման  խնդիր է։ 

Նորայր Նորիկյան-Կպատմեի իմ Երազի Հայաստանի մասին՝ սիրո՛վ, հպարտությա՛մբ, առանց տրտնջալու ու մուրալու, համոզմունքով, որ այդ Հայաստանի քաղաքացին բոլոր ժամանակների ամենաիրավատեր քաղաքացին է լինելու՝ դրա բոլոր դրսևորումներով հանդերձ, որ այդ քաղաքացին ապրելու է ամենաարժանապատիվ ու բարեկեցիկ Հայաստանում, որ Հայաստանն այլևս որևէ ձևով պարտվելու իրավունք չունի:

Բայց այդ Հայաստանին հասնելու համար մաքառել և օրնիբուն աշխատել է պետք՝ հույսը դնելով բացառապես սեփական ուժերի վրա:

Արամ Փախչանյան- Կասեի, որ մեզ միավորում է եւ մեր ազգի գոյությանն իմաստ է տալիս մեր հայրենիքը։ Մենք հայերի շատ եւ շատ սերունդներից երջանիկ ենք՝ իրենք դարեր ի վեր մատնված էին բռնատիրության եւ պանդխտության, իսկ մենք ձեռք ենք բերել անկախ Հայաստան։ Մեզանից ամեն մեկը պիտի օր եւ գիշեր մտածի, թե ինչով է աջակցելու հայրենիքի կայացմանը։ Չսպասի, որ մի ուրիշն իր փոխարեն ամեն բան անի, չսպասի, որ նպաստավոր պայմաններ կստեղծվեն, այլ հարցնի իրեն՝ եթե ոչ ես, ապա ո՞վ։ Եվ որոշումներ կայացնի

«Ստեղծագործական Հայաստան»  մեդիանախագիծ

ՎԱՐԴուհի Սիմոնյան

Աստղիկ Ղազարյան